Uluslararası Türk Akademisi (TWESCO) Lideri Darhan Kıdırali, Moğolistan‘ın Arkhangai bölgesi Nomgon Ovası’nda TWESCO ve Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü tarafından ortaklaşa yürütülen bilimsel arkeolojik keşif gezisi sırasında İlteriş Kağan’a adanmış ve toplam alanı 2 bin metreden fazla olan külliye ve yazıtının keşfedildiğini bildirdi. Kıdırali, batıdan doğuya hakikat oval bir biçimde yer alan külliyenin etrafına hendek kazıldığını ve buradan toprak yığılarak bir kale inşa edildiği söyleyerek, “Külliyenin batı tarafında, delikli taştan bir küp, taştan insan figürleri, iki yavrusu olan aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmakta ve külliyenin kapısından doğuya yanlışsız 51 adet balbal taşı yan yana dizilmiş durumda” dedi.
ANITIN METNİNDEN “TANRI”, “TÜRK” ÜZERE SÖZLER TESPİT EDİLDİ
Külliye içinde bir ibadet yerinin olduğunu kanıtlayan tuğla kalıntıları ve patika üzerine serilen kil bir kaplamanın bulunduğunu tabir eden Kıdırali, “İbadet yerinin önünde yazıtın üst kısmı ve kaplumbağa biçimindeki temeli keşfedilmiştir. Bulunan pahalı yapıtın iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunmaktadır. Keşfe katılan bilim adamları anıtın metninden ‘Tanrı’, ‘Türk’, ‘Kutluk’, ‘Tümen’ üzere bir dizi söz tespit etmişlerdir. Bulunan anıt, Türk isminin birinci sefer geçtiği Göktürk periyodunun en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmekte. Genel olarak Nomgon külliyesi, tüm özellikleriyle Bilge Kağan ve Kültegin külliyelerine benzer” dedi.
NOMGON HAFRİYATLARI İÇİN BİLİMSEL KİTAP HAZIRLANACAK
Kıdırali, Nomgon yazılı anıtın üst tarafında, bedeni ejderha formunda iki kurt başının çizilmiş olduğunu söyleyerek, Taspar Kağan, Bilge, Kültegin ve öteki anıtların doruğuna de bu çeşit Kağanlık simgeleri olan ejderha biçimli, kurt başlı formun çizildiğini hatırlattı. Nomgon anıtının Orhun anıtları üzere Göktürk devleti için kıymetli bir anıt olduğunun altını çizen Kıdırali, TWESCO’nun Nomgon hafriyatları sonuçlarıyla ilgili bilimsel kitap hazırlayacağını ve onun tanıtımını Türk devletlerinin başşehirlerinde yapacağını aktardı. Kıdırali, Moğolistan‘daki Göktürk periyoduna ilişkin anıtların hafriyatlarının önümüzdeki günlerde de devam edeceğini söyledi.
2019 yılında başlayan Nomgon hafriyat çalışmalarına Covid-19 salgını nedeniyle iki yıl orta verilmiş, hafriyat çalışmaları bu yıl Temmuz ayında tekrar başlatılmıştı.
DIŞİŞLERİ’NDEN AÇIKLAMA: ÜÇÜNCÜ DEĞERLİ KEŞİFTİR
Dışişleri Bakanlığı’ndan, Nur-Sultan’da bulunan ve Kutluk İlteriş Kağan’a ilişkin olduğu bedellendirilen anıt kompleks ile ilgili açıklama yapıldı. Yapılan açıklamada, haberin heyecan ve sevinçle karşılandığı belirtilerek, ” Moğolistan‘la kökü Orta Asya bozkırlarına dayanan münasebetlerimizin değerli boyutlarından birini de tarih ve kültür alanlarındaki işbirliği oluşturmaktadır. Türk Devletleri Teşkilatı’nın bileşenlerinden Nur-Sultan’da yerleşik Türk Akademisi ile Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü tarafından Moğolistan’da tarihi Ötüken’in de yer aldığı Nomgon bölgesinde yürütülen çalışmalar sonucunda, İkinci Göktürk Devleti’nin kurucusu Kutluk İlteriş Kağan’a ilişkin olduğu bedellendirilen anıt kompleksinin bulunduğu haberi heyecan ve sevinçle karşılanmıştır. Bu keşif Moğolistan coğrafyasında sırasıyla 1889 ve 1897 yıllarında bulunan Orhun Yazıtları (Kül Tigin ve Bilge Kağan) ile Bilge Tonyukuk Yazıtlarından sonraki üçüncü kıymetli keşiftir.” sözleri kaydedildi.
“TÜRK TARİHİ AÇISINDAN DÖNÜM NOKTASIDIR”
Keşfin, Moğolistan’ın kültürel zenginliğine eklenen değerli bir eser olduğu vurgulanan açıklamanın devamında ise şu sözlere yer verildi:
“Türk-Moğol işbirliğinin nişanesi olan kelam konusu keşif, Türk tarihi açısından değerli bir dönüm noktasıdır ve birebir vakitte Moğolistan’ın kültürel zenginliğine eklenen yeni bir yapıttır. Geçtiğimiz ay Van’ın Çaldıran ilçesinde Türk ve Moğol tarihçi ve arkeologlarının ortak çalışmasıyla İlhanlı Hanı Hülegü’nün yazlık sarayının kalıntılarının bulunması da bu işbirliğinin bir diğer somut tezahürüdür. Türk tarihi açısından ehemmiyet taşıyan ve Moğolistan’ın kültürel mirasının bir kesimi olan bu yapıtların gün ışığına çıkarılması, korunması ve tanıtılması Türkiye ile Moğolistan ortasında en kıymetli işbirliği alanlarından birisi olmaya devam edecektir. Bu çerçevede anılan arkeolojik çalışmalara yönelik takviyesinden dolayı Moğol makamlarına ve çalışmalara katılan tüm bilim beşerlerine teşekkür ederiz.”