Özge Sönmez
Sayın Ahmet Yıldız, Edebiyatta Doğu’ya Dönmek isimli tenkit kitabınızın bu ismi biraz tezli değil mi? Ülke fikir arenasında bu kadar ayırım varken bir de Doğu ve Batı’yı eklemek ne kazandırır?
Evet bir reaksiyon ismi üzere göründüğü hakikat. Doğu-Batı tartışması bitmeyen bir tartışma zira. Doğu-Batı tersliği dünyanın en eski, en esaslı, en ünlü kavramı. Coğrafik isimle başlayıp kültürel farklılık ve savaşa kadar evrilmiş… Bu isim Prof. Kurtuluş Kayalı’yla bir sohbetimizde ‘Aslında her şey bir Doğu Batı çatışmasıdır, hele ülkemizde… Bunu anlamayan tahlil yapmasın’ demesiyle belleğimde düzgünce alevlendi. Herodot “Yunan ruhu”nun karşısına bir “Doğu ruhu” çıkartmış ve birinci çabayı başlatmıştı. Hint, Çin, Pers, Mısır, Mezopotamya, Roma, Yunan ve -günümüzde- Avrupa uygarlıkları diyebileceğimiz uygarlıklar, bu çabanın baş aktörleridir. Edebiyatımıza dönersek, tümüyle Batı’ya teslim olmuş durumda. Dikkat ederseniz postmodern müelliflere gelene dek Doğu – Batı tartışması edebiyatımızın eksenine oturmuştu. Pamuklardan Şafaklardan sonra Batı lehine bu tartışma sonlandırıldı. 12 Eylül bu tartışma için yapıldı diyesi geliyor insanın…
MEDENİYETİN DOĞDUĞU YER: ORTA ASYA
Ama siz burada Türkleri saymadınız?
Dikkatiniz için bin teşekkür. Biraz şuurlu bunu yaptım. ‘Batı’ şablonu içindeki zihnimiz “Doğu-Batı” münasebetinden onları çıkardığımızda, tarihin hayli anlamsızlaşacağı Türkler’i yani kendimizi kendi aklımızla hiç düşünmez olduk. Halbuki uygarlığın kaynağı Sibirya’dır, Orta Asya’dır. Demiri bulan, sabanı, üzengiyi kullanan, at binen kavimlerin yaşadığı bu kadim coğrafya, “Batı” okullarında İÖ’yi gösteren tarih atlaslarında boş, bembeyaz gösterilir. Roma ordusu Hunlarla müsabakadan evvel yayandı. Hindistan ve Çin bile bu Orta Asya/Sibirya kavmi Türkler tarafından uzun mühlet yönetilmiş, etkilenmiştir. İskitler, Hunlar, Moğollar, Selçuklular Osmanlılar… doğuya ve güneye değil daima batıya gerçek hareketleriyle tarihin yönlendirici köşelerindeyiz.
TÜRKİYE DOĞU ÜLKESİ
Biz Doğu ülkesi miyiz yani?
Evet biz bir Doğu ülkesiyiz. Hatta Batı karşısında Doğu’yu temsil eden değerli bir kavimiz. Binlerce yıllık arbedenin tarafıyız. Batı bizim Doğu’ya ilişkin olduğumuzu bilerek tedbirini alıyor lakin biz 100 yıldır yaka bağır açarak yok sizdeniz diye kişiliğimizi kaybettik. Doğunun batıya gerçek bu akışını yakın tarihte Ruslar ve Osmanlılar üstlenmiştir. Türkler, Selçuklu ve Osmanlı imparatorluğuyla, Haçlı Seferleri’ni püskürttü, Avrupa’nın Doğu Anadolu’da başlayan sonunu “Batı”nın Mescid-i Aksa’sı Ayasofya’nın bulunduğu Kudüs pahasındaki kenti Konstantinopol’u de alarak Viyana’ya kadar daralttı. Avrupa’nın en verimli topraklarını ele geçirdi, Batı’nın manevî merkezi Vatikan’ı Attila’dan, Cengiz Han’dan, Tarık Bin Ziyad’dan sonraki en büyük tehlike olarak asırlarca tehdit etti. Batı’nın buna karşılığı, Haçlı Seferleri’nde pişen kültürel kin olarak bugüne dek sürmesi olmuştur. ‘Türkleri evvel uyutalım, sonra kandıralım’ diyen, mikrofonu açık AB temsilcilerinin kelamlarını bile dikkate almıyoruz!
Tarihin sonu gelmedi yani… Doğu’nun uygarlığın yükünü yine omuzlaması mümkün mü?
Bildiğimiz manada bir kavram değil bu lakin yeniden de düz manasıyla bile inanmak çok büyük yanlış. “Tarihin sonu” gelmedi, sürüyor. Bin yıl iki bin yıl nedir ki insanlık tarihinde, bir iki gün öncesi gibi… Türk solunun da Türk edebiyatının da (edebiyatımıza hakkını verelim) en büyük yanlışı, tarih şuurunu aşağılamış olması, yok saymasıdır.
Doğu’nun uygarlığa katkısı tekrar lakin sanat ve edebiyatla mümkündür. (Evet, bir “Aydınlanma” vardı lakin artık bitti ve insanlığın malı oldu; uzatmanın âlemi yoktur.) Emperyalizm insanlık dışı tüm faaliyetlerini en çok kültürel alandaki tahakkümüyle gerçekleştiryor. En büyük aracı da “vatansız aydınlar”dır. Vatanıyla alay eden, halkına yabancılaşmış, kendisini o halkın bir modülü görmekten imtina edebilecek kadar değişmiş muharrir ve şairler topluluğudur. Bunun içindir ki edebiyatın özgürleşmesi emperyalizmin ülke içindeki kültürel hegemonyasından kurtulmakla mümkündür. İşimiz zordur. Batı kanısı kendi manevi sonlarının dışında kalan insanları bilmezlikten gelmekte inatla direnmektedir. Sokrates’in sadece Atinalıları göz önünde tutmakla ne kadar yanlış yaptığını bilen Batılı aydınlar kuşkusuz vardır. Heyhat, gezegende bir, iki, üç… daha fazla Batı Avrupalar yaratabilirlerdi! Bunu onlardan beklememiz artık boş hayaldir. Oktay Sinanoğlu’nun kardeşi Prof. Suat Sinanoğlu’nun Türk Hümanizmi isimli yapıtında dediği üzere “yalnızca Batılı insan ruhunu değil, tüm insan soyunun ruhunu ele almaları” artık mümkün görünmemektedir. Bu şartlar altında Batı’dan gelecek bir “diyalog” sinyali de hayaldir. Zira yeniden hocamızın deyişiyle, “Batı kanısı kendinden mutlu olmanın verdiği doygunluk ve huzur duygusu içinde tükenip gitmektedir”. Sadece Türk İhtilali örneğine bakalım: Sonlu sayıda Batılı aydın ve alım inceleme yapmıştır ve bu da dış görünüşe bağlı, nihayetinde epey yüzeyseldir.
“BATI’DAN ALACAĞIMIZI ALDIK”
Kurtuluş Kayalı’nın kelamı sizi bu türlü mi etkiledi?
Kitabımda Batı kültürünün pahalarını öven onlarca yazı da var. Oradan alacağımızı aldık. Benim derdim oraya takılıp kalmamızın artık gereksiz olduğu ve Doğumuza, geldiğimiz yerlere yüzümüzü çevirmemiz gerektiğidir. Bu Türk edebiyatına da uygarlığa katkımıza da büyük zenginlik sağlar. Son hikaye kitabım Alçaklık Hikayeleri bu duruşla yazıldı.
RUSYA’NIN ÖNEMİ
Ruslardan da kelam etmiştiniz?
Doğu’nun Batı karşısında kuzey cephesi Rus Çarlığı’dır. Çarların Batı’yla iş birliği yapma teklifinin -ki Çar Nikola 1844’te kılık değiştirerek İngiltere’ye bile gitmiştir bu teklifi yapmak için- geri çevrilmesi ve üstelik Rusya’ya Kırım Savaşı’yla karşılık verilmesi Rus ruhunda Batı’ya bakışta büyük kırılma yarattı. Anlaşıldı ki Batı Batı olduğunu bilmekteydi. Ruslar bunu yüzyılın başında bizden evvel kavradılar. Sırf Dostoyevski’nin Doğu-Batı tartışmaları külliyatı, bizim bütün müelliflerimizin külliyatından sayfa sayısı olarak daha fazladır. Napolyon “Doğu Seferi”nde yenilmiş, Ruslar tarafından Paris’e dek kovalanmış, Champs-Élysées’de (Şanzelize) Rus işgal ordusunun gösterişli geçidiyle Batı beşerinin bilinçaltına “Doğu” imgesini uygunca pekiştirmiştir. Geçit sırasında şuurlu olarak en öne, yabanî giysileri ve saldırgan kaba hareketleriyle Tatarlar’ın yerleştirilmesini sembolik yanıyla değerlendirirsek, Çar ordularında bütünleşen “Doğu”nun bu zaferi, Doğu-Batı hengamesinde yaşanmış bir başka büyük travmalardan biridir. Kısaca Rusların bizden ilerde olmalarının nedeni Batı’yla olan bağlantılarında bir Doğu ülkesi olduklarını kabul etmeleri ve buna nazaran yapılanmalarıdır.
Bizse, iki yüz yıllık bitmez tükenmez Batı ataklarına karşı dayanamamış, en sonu parçalanmışız. Lakin yeniden de Anadolu’ya ve üstelik Avrupa topraklarına Churchill’i meczup edecek biçimde tırnaklarımızı geçirerek tutunmayı başardık. Bir Cumhuriyet kurarak küçük ancak canlı kuluçka bir güç olarak varlığımızı yüz yıldır güçlenerek sürdürdük.
Hala kuluçkada mıyız?
Türklerin tarih boyunca muvaffakiyetlerinin altında daima çağdaş silahları yeterli kullanması olmuştur. Çaldıran ve İstanbul’un fethi örneği… Bugünkü silah endüstrisinin mayasının tutması kuluçkanın kırılması manasındadır bence. Batı’nın en büyük önceliği Türkleri silahsız bırakmaktı zira.
“HIRSIZ OLMAMAK, KÖLE SAHİBİ OLMAMAK CÜRÜM MU”
Gerçek o denli değil mi? Meşhur ‘Şark zihniyeti’! Kaşaneler daima Doğu’da…
Hırsız olmamak, köleci olmamak cürüm mudur? Meğer insanın insanlaşma gayretinin kör topal sürmesine rağmen günümüz uygarlığı bütün insanlığın katkıda bulunmasıyla oluşmuştur. Hiçbir uygarlık başkasından üstün olamaz. Uygarlık en büyük insan örgütlenmesi ünitesidir. Uygarlık gayretinin ülkesi yoktur, hudutları bütün insanlıktır. Uygarlık sırf “Batı” kaynaklı bir gelişme değildir. Meğer Batı, 16. yüzyıldan sonra öteki uygarlıklardan, insanlığın genel gelişim çizgisinden koptuğunu, daha akılcı bir yolda öteki uygarlıklar karşısında üstün duruma geldiğini tez etmekte ve bunu zihinlerde tartışmasız gerçek olarak kabul ettirmeyi başarmaktadır. Egemenliği altına aldığı her uygarlığın kulağına kültürel bir hegemonyayla (yüzlerce düşünürü, irtibat organları ve kurum ve kavramlarıyla) bunu fısıldayarak onları da bunun genel yanlışsız olduğuna inandırmayı büyük oranda başarmaktadır. (Yayıncılık kesimimiz en uygun örnektir: Bir süzgeçten geçirmeden Batı’dan gelen her şeyi kendimizi reddetme değerine bugün bile ezbere yayınlamıyor muyuz?)
DOĞU EDEBİYATI KURAMI BİLE OLUŞTURULMADI
Doğu edebiyatı ve uygarlığı gereğince incelenmiyor mu?
Bu mevzuda şimdi aklı başında bir kuram oluşturulamamıştır. (Anlaşılan onu da Batılılardan bekliyoruz!) Aslında uygarlığın “Batı” ya da “Doğu”su olmamalıdır; bir zincirin kesimleridir. İnsanlığın ilerleyişi kendisinden evvelki tüm bilimsel, düşünsel, tinsel birikimin eseridir. Dünyada birbirinden etkilenmeyen uygarlık yoktur. Uygarlık, insan soyunun “ortak emeği”dir. Üstelik insanın insanlaşma gayreti sürüyor, daha tamamlanmadı. Bugün Batı, insan uygarlığının gelişiminin insan toplumlarının ortak gelişme maddelerinin eseri olduğunu reddetmekte, daima kendisine yontmaktadır. Avrupa merkezci başlayan bu anlayış, kapitalizmin inşasından toplumsal ihtilallere dek insanlığa mal olmuş tüm uygarlık süreçlerini, kendinden evvelki hatta hudutlarının dışındaki uygarlıkların katkılarını tümüyle reddetmektedir. Bunu yaparken emperyalist ahlakın (yani ahlaksızlığın!) tüm araçlarını kullanmaktadır. Örneğin Doğu kültürlerini incelemeye daha çok vakit harcamalarına rağmen onların daima berbat yanlarını öne çıkarmakta “çifte standart” uygulamayı ana sistem olarak kullanmaktadırlar. Bugün 21. yüzyılın başında bile edebiyat mükafatları, sinema şenliği mükafatları bu üstünlüğü gösteren ve Doğu’nun kötülüklerini vurgulayan yapıtlara verilmektedir. Böylelikle karşısındakini küçültmekte, kendi toplumunu işbirlikçi hale getirip sistemi sağlama almaktadır. Adam Smith, Doğu Hindistan Kumpanyası’nın başında Hindistan’a demokrasi götürme vaadiyle yola çıkmıştı! Demokrasi vaadi tüm Hindistan’ın zenginliklerinin İngiltere’ye aktarılmasıyla sonuçlandı. Bu servet, Hindistan’ın içinin boşaltılıp bir imparatorluk başşehrine dönüşecek Londra’ya taşınmasının yanında ülkede açlıktan, sefaletten, sömürüden ölen milyonlarca insan ile afyona alıştırdığı bir o kadar Çinli “teferruatı” üzerinden kazanılmıştı!
AVRUPA’DA HİÇ DEMOKRAT ÖNDER OLMADI
Avrupa’nın demokrat başkanları yok muydu yani?
Siz bir tane söyleyin şu son yüz yılda! İkiyüzlülük o denli ki, Avrupa’nın Hitler’den aşağı kalmayan başkanı ‘zayıf uluslar güçlü olanlar tarafından temizlenmelidir’ ideolojisindeki Churchill’i, İngiltere’yi Hindistan’dan kurşun atmadan barışçı biçimde çıkarmayı başaran Mahatma Gandhi’den üstün tutmaktadır. Batı bunu yaparken, bilimin ve ideolojinin temelini Antik Yunan’da atılmış olarak kabul etmekte ve 1500’lü yıllardan sonra tekrar doğuş manasına gelen Rönesans’la sanatın her kolundaki uyanışı Avrupa’nın bilimsel atağıyla doruk noktasına ulaştığını formülleştirmektedir. Bu fikre nazaran Antik Yunan’da bir mucize gerçekleşmiş ve insanlık ansızın bilimi, ideolojiyi, siyaseti ve sanatı keşfetmiştir! Ondan evvelki uygarlıklarının insanlığa katkıları ise bilim ve sanat tarihinde yalnızca kısmi bir gelişmeyi söz ediyormuş üzere gösterilmektedir.
BİLİMİN VE SANATIN TEMELİ DOĞU’DA ATILDI
Bilim ve sanatın bedelleri Batı’da atılmadı mı?
Kesinlikle hayır. Diyalektiğe alışılmamıştır. Batı bakışlı bir zihniyet lakin bunu kabul edebilir. Bilim ve sanatın temelleri Doğu’da atıldı, Helenistik devir bundan beslendi. “Antik Yunan mucizesi” Orta Asya’da, Hint bölgesinde, Çin’de, Sümer’de, Babil’de, Mısır’da, Anadolu’da kendisinden evvelki uygarlıkların izini süren Doğu-Batı etkileşimiyle gelişip büyüyen ve olgunlaşan sentezden öteki bir şey değildir. Antik Yunan aslında eşelendiğinde “Doğu”dur. MÖ 3500 yıllarında yapılan Hohle Fels Venüsü heykeli, Anadolu’nun Tanrıçası Kibele heykelleri birbirinden esinlenilerek yapılmış olabilir; Mezopotamya sanatının doruklarından MÖ 3000’de yapılmış Guennol Dişi Aslanı heykeli ya da Tapınan Sümerli Adam heykelinin Yunan heykeltıraşları hatta Rodin’i etkilemediğini kimse reddedemez. Mısır’ın Fayyum Portreleri olmasaydı İnci Küpeli Kız resmi tahminen de olmayacaktı. Bünyesinde şarkıyı, dansı, şiiri, oyunculuğu barındıran klasik Türk tiyatrosunun öncülü Şaman geleneği bütün sanatların atası üzeredir. Orhun Yazıtları’nın lisanı olmasaydı tahminen İkinci Yeni şiir akımı ortaya çıkmayacaktı. Bu türlü sayısız örnek verilebilir. Türk toplumu açısından özel bir yeri var bu çatışmanın. Türk toplum ve tarihini izlediğimizde tarihin en büyük uygarlıklarıyla temas ettiğini görüyoruz.
Hangi büyük uygarlıklar?
Yukarda değinmiştim. Türklerin Orta Asya’da Çin, Hint, Pers, Arap ve nihayet İslamiyetle bağlantısı Anadolu’da Ermeni ve Bizanslılarla bağlantısı, nihayetinde Venedik, Fransız, İngiliz, Alman… Doğu-Batı çatışması çerçevesinde bizi merkeze koyan derin kültürel olaylardır. Türk insanını, dolaysıyla Türk muharrir ve şairlerinin dünya içindeki -eğer Batı illüzyonundan uyanıp farkına varırlarsa- ayrıcalıklı yerini ve bağımsız kimliğini bu türlü de açıklayabiliriz.
BU BİR DİN ÇATIŞMASI DEĞİL
Hep Türkler diyorsunuz. İslamiyet bunun neresinde?
Doğu Batı çatışmasını Müslüman Hıristiyan çatışması biçimine indirgeyen de Batılı düşünürlerdir. Halbuki dinler bu çatışmada gelip geçicidir. “Doğu”-“Batı” çatışmasında Türkler İslamiyeti bir ideoloji olarak kullanarak Doğu’nun bütünü içinde kalmaktan memnundular. Ta ki 26 Ocak 1699 tarihinde başlarında imzaladıkları Karlofça Mutabakatı’na kadar. Bu mutabakatla (anlaşmaya dek süren on yedi yıllık savaşla) karşılarında oldukça ara almış “Batı” denen bir bütünün var olduğu bir gerçeklik olarak başlara dank etti. 1713’te Lale Bölümü’yle baş gösteren ve matbaanın getirilmesi üzere birçok yeniliğin yapıldığı “Batı” sempatisine reaksiyon ve birinci Doğu Batı çatışması ise çok kanlı oldu. İşverene Halil üzere sırf “istemezük”lü cahillikle başlayıp süren, Batılı olmanın yerine öbür bir sentez koyamayanlarla “kayıtsız koşulsuz Batılılaşma” taraftarları ortasındaki gayret, Doğu-Batı çatışmasının getirdiği kimliksizleşme ya da kimlik arayışımız bugüne dek geldi.
EDEBİYATLA JEOPOLİTİK İÇ İÇE
Kitabınız güya jeopolitik tahlil kitabı üzere konuşuyorsunuz… Edebiyat bunun neresinde?
Tanzimat’la birlikte, olduğu üzere kabul edilen paha yargıları, vakitle edebiyat alanında da bir “yenileşme” sürecini başlattı, Batılı edebiyatın tüm çeşitleri tekrar taklit olarak ülkemizde yayımlanmaya başlandı. Yüzyıllar uzunluğu Doğu kültür dünyasının paha yargılarıyla beslenen Türk toplumu, Batı’yla karşı karşıya gelince doğal olarak birtakım külfet ve çelişki yaşadı, hala yaşıyoruz. Bu ikilik Tanzimat devrinden başlayarak pek çok yapıta husus oldu. Meşrutiyet ve Cumhuriyet devirlerinde romancıların en çok işlediği mevzular “Türk toplumsal hayatında Doğu-Batı ikilemi”dir. Hakikaten Berna Moran 1950’lere kadar olan süreç içinde Türk romanının ana sorunsalının bu tema olduğunu lisana getirir. Lakin Türk edebiyat yayıncılığı tüm kurumlarıyla (ödül, eleştiri) Batıcı’dır. Teslim olmuş durumdadır. Cengiz Özakıncı bunu, Mayıs 1939’da yani şahsen tarih kitabı yazmış büyük Atatürk’ün naaşı daha soğumadan apar topar toplanıp Türk Tarih Tezini kaldırıp Batı kültürüne yayıncılığımızı teslim eden I. Neşriyat Kongresinde konuşulanları teşhir ederek çok güzel anımsatmıştır. Bugün yapmamız gereken bizim Doğu’nun temsilcisi büyük bir kültür olduğumuzu anlamak her şeyi bunun üzerine inşa etmektir.
NATO ÖVEN MARKSİSTLER
Marksistlerimiz solcularımız bu işi bir istikrara oturtamadılar mı? Hani milletlerin savaşı yok sınıf savaşı var diye…
Kendi ortalarında hayli eleştirel bir lisana sahip olan Marksistlerimiz bile sonlarımızın dışına çıkıldığında her şeye tuzlukla koşmuş, Marksizme eleştirel yaklaşımları kelam konusu bile olmamıştır. Bugün de solumuzun Batı hayranlığı -kendimizden öteki herkese hayran olma huyumuz var- onun Batı’nın kullanışlı aktörü olmasına neden oluyor maalesef. Birgün gazetesinin, baş sayfasında Türkiye’nin Şanghay Örgütüne üyeliği tartışıldığı vakitlerde şiddetle karşı çıkıp ‘Nato bu örgütten iyidir’ diye başlık attıklarını söylesem şaşıracaksınız…
“BATI BİTMİŞTİR”
Aydınlanma bedelleri mi bizim solcularımızı şaşırtan?
İnsanlığın o vakte dek biriktirdiklerini âlâ sentezlemiş “Aydınlanma Batı’sı” öbür, emperyalist Batı’nın günümüz devletleri ve aydınları öbür. Lenin’in dediği üzere o Batı bitmiştir. Gerçekten bizim amentü bellediğimiz 1789-1848 devrine bakmak kafidir: Fransa -hepsini sayamayacağımız- şu ülkeleri kanlı bir biçimde işgal ediyordu: Cezayir (1830), Gabon (1839), Moritanya (1854), Senegal (1854), Gine (1855), Fildişi Kıyısı (1855), Vietnam (1858), Kongo (1859)… Bu ülkeler lisan, eğitim vs. açısından bağımlı oldukları için bugün de neredeyse tamamının idaresinde direkt olmasa da kıymetli oranda Fransa kelam sahibidir. Vietnam’ın başta laiklik olmak üzere 4000 yıllık bir tarihe sahip olduğunu hiçbirimiz bilmiyoruz lakin millet olarak bin yıllık Fransa’nın ihtilallerinin hepsini biliyoruz. Vietnam tam yüz yıl, lisana kolay, General Giap dersini verene dek Fransa’nın kanlı pençesi altında inledi. Emperyalizm bugün bilhassa İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kendi ortasında hırlaşmayı süreksiz müddet erteleyip dünyayı iki kampa ayırırken kendilerini (Avrupa, Kuzey Amerika, Avustralya) efendi, dünyanın öteki kısmını köle olarak görmektedir. “Uygar Batı” ve yırtıcı, terörist, geri kalmış Doğu! Daha geçen yıl AB’nin en yüksek temsilcisi Josep Borrell Avrupa’yı bahçeye dışındakileri ormana benzetmişti!
CUMHURİYET DOĞULU OLDUĞUNUN BİLİNCİNDEYDİ
Cumhuriyet Batılı değil mi? Cumhuriyet’le Atatürk bu tartışmayı silip atmadı mı?
Cumhuriyet, Doğu’nun bir serhat ülkesi olduğunun şuuruyla üç yüz yıllık tartışmada kendi özünden bir sentez yaratma, bir ulusal Türk kimlik inşası olarak ayağa dikilmişti. Gazi’nin vefatından sonra en yakın arkadaşlarınca Batı’ya teslim edildi. (Atatürk’ün Hakimiyeti Milliye’nin 20 Kasım 1921 tarihli sayısında dediği üzere, “… Anadolu, bütün Asya’nın, bütün mazlumlar dünyasının zulüm dünyasına yanlışsız sürdüğü bir vaziyette bulunmaktadır”.) Ne var ki tartışmalar İkinci Dünya Savaşı sonrasına dek tüm şiddetiyle devam etmiştir. Ahmet Mithat Efendi, Recaizade Mahmud Ekrem, Hüseyin Rahmi’den Kemal Tahir’e kadar bu dava, kanlı bıçaklı sürmüştür. Truman Doktrini’yle Batı’ya göbeğinden eklemlenmek bu tartışmaları azalttı. Gerçekten Orhan Pamuk 12 Eylül darbesiyle yumuşatılmış bu çabayı, vaktin ruhuna, oryantalist bakışa uygun, Doğu’nun en uç kalesinin kültürel kozmik odasının kapılarını açıp Batı’ya onların istediği çarpıklık ve yumuşaklıkta pazarlayan bir usta olarak Nobel Edebiyat Ödülü’ne dek uzanmayı başarmıştır. Son elli yılda, güya Atatürk’ün “Bugün güneşin ağardığını nasıl görüyorsam uzaktan bütün Doğu milletlerinin de uyanışını o denli görüyorum” kelamını haklı çıkarmak istercesine Doğu öne çıkıyor Batı ölüyor. Uzatmaya gerek bile yoktur: Aylan Kurdi bebeğin minik vücudunun Akdeniz’de kıyıya vurmasından sonra daha net görüldü ki Batı’nın insanlığa vereceği hiçbir şey kalmamıştır.
BATI KAMPI VATANSIZ VE PARANIN ESİRİ
Bugün Doğu Batı çatışmasının tezahürünü nasıl özetlersiniz?
Onu anlatmaya çalışıyorum. Doğu’nun uyanışını gören, uygarlıklar çatışmasında altta kalmaktan korkan bir Batı’yı saptayabiliriz. Güya tüm çağların birikimi, tecrübesi büyük bir tansiyonla yakın bir vakitte Asya’da patlayacak ve galip gelen başkasını silecek! Tüm “Batı”, emperyalist vatansız paranın esiri olarak Doğu’ya yüklenmiş durumda; açık. Vatansız para da Doğu Batı çatışmasından beslenmektedir. Tarihin kuvvetli bir devrinden geçiyoruz ve coğrafyamız ateş altında. Lakin bu beladan kurtulabiliriz. Bin yıl birçok dine mensup ve değişik kavimde beşerle birlikte barış içinde yaşadık. (Gerard De Nerval, Doğu’ya Seyahat isimli yapıtında 1843’te şaşkınlıkla yazdığı üzere: “Dört başka millet Türkler, Ermeniler, Rumlar ve Museviler birbirlerine karşı bizden çok daha müsamahakar!”) Yunus Emre bu toprakların hümanizmidir. Tarihî tecrübemizle “birlikte yaşama” hünerinin en yüksek olduğu Anadolu hümanizminin öne çıkmasını sağlayarak Türkiye merkezli, çağdaş, yeni bir uygarlık projesi düşünmenin vakti geldi de geçmektedir.
Bu çok sıkıntı değil mi? Bir emare de görülmüyor…
Evet müellif ve şairlerimiz, akademiamız meleklerin cinsiyetiyle uğraşmaktadır. Demek ki bu zihinlerimizdeki Batı illüzyonundan kurtulmakla lakin mümkündür. Batı’nın, edebiyatın ve sanatın çağdaş bütün kodlarını, insanlığın kazandığı tüm birikimleri sırf kendine mal etmesinin imkânı artık kalmamıştır. Bugün insanlığa yeni bir ışık, yeni bir heyecan verebilecek tek bir Batılı müellif yoktur; tek bir Batılı fikir insanı kendini kabul ettiremez haldedir. Aydınlanma periyodu düşünürlerinin, modernist periyot yazar-şairlerin “marka değeri”yle ayakta durmaktalardır. O halde herkes -insanlığın yüz karası lafla söylersek- “jeopolitik hesaplar”la Doğu’ya toplaşmışsa biz muharrir ve şairler de Rousseau’nun, Goethe’nin üstelik binlerce kilometre ötede yaptığı üzere kendi kültürümüze daha çok eğilerek, kendi insanımızı anlayacak yapıtlara tartı verebiliriz. Kulağımızı toprağa dayayarak İmrü’l-Kays’ın, Kaşgarlı Mahmud’un, Dede Korkut Öyküleri’nin, Hayyam’ın, Fuzuli’nin, Binbir Gece Masalları’nın, Kaşgarlı Mahmud’un tüm dünyaya tesir edecek frekans ve seslerini dinlemeliyiz; kendimizi Doğu-Batı ikileminin içinde Doğu’dan yana yine sorgulamalıyız. Tahminen böylelikle, “Avrupalılık” ve “Amerikalılık” alanına sıkışmış günümüz Batı niyetini de cihanın meselelerine katılması için harekete geçirebiliriz.
HİKMET KIVILCIMLI VE KEMAL TAHİR HAKLIYDI
Bu fikirler birçok Türk muharrir tarafından lisana getirildi fakat sonuçta bir şey değişmedi…
Cemil Meriç, Hikmet Kıvılcımlı, Doğan Avcıoğlu, Kemal Tahir, Attila İlhan… haklıydılar. Bu işaret fişeklerini âlâ anlamadık. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e “Batılılaşma projeleri”nin göz boyamasının sonucu olacak ki Papa’nın “Müslümanlar Noel’i bizden daha âlâ kutluyor” alaycı kelamı bile uyarmadı.
EKONOMİ BU İŞİN NERESİNDE
Ekonomiyi hiç dikkate almıyorsunuz üzere geliyor
Yalnızca “ekonomik kalkınma”ya odaklanmak Cumhuriyet’in bugünkü geldiği noktada görüldü ki kâfi değildir. Toplumun maddi olarak ortaya koyduğu/koyacağı her gelişme lakin insan fikrinin eseri olabilir. O halde toplumun zihinsel kozmosu, düşünsel ve ahlaksal özgünlüğü başat roldedir. Bir öbür deyişle zihinleri, niyet dünyaları bağımlı toplumların ekonomileri de bir türlü bağımsız olamamaktadır. Bilim insanları Japonya, Kore ve Çin’deki ekonomik gelişmenin sermaye hareketleriyle değil bu toplumların dikine hareket edebilme, örgütlenme kabiliyetindeki tarihsel/zihinsel karakterlerine ve eğitimlerine bağlamaktadırlar. İnsanlığın Batı merkezli kıssalarıyla tıkanan umutlarını bu türlü aşabiliriz.
Edebiyatta Doğu’ya Dönmek kitabı bütün bunlara karşılık verebilecek içerikte mi?
Edebiyatta Doğu’ya Dönmek, bu uzun sözlerimdeki üzere teorik bir kitap değil. Vakit içinde bilinçsizce yazdığım yazıların bir ortaya gelmesiyle bu fikre evrildiğimi gördüm. Doğu’ya dönmek tıkanmış Batı ideolojisinin, edebiyatının, sanatının da önünü açacaktır. İçerdeki yazılarımda görülecek ki kitabım bir Doğu güzellemesi değil; Batı lehine bozulmuş istikrara bir isyanın kıvılcımı olarak değerlendirilmelidir. Batı kanısı nasıl ki başta Doğu olmak üzere insanlığın tüm birikimini alıp sentezlemişse, Batı’nın insanlığa armağanı bu kazanımı bu sefer biz alıp sentezleyerek uygarlık çıtasını yükseltebiliriz bunu başarabiliriz.
Teşekkür ederiz
Ben teşekkür ederim.